Tyrfingur Tyrfingsson, leikskáld og persóna

Við Tyrfingur kynntumst í Listaháskóla Íslands fyrir röskum áratug, bekkjarfélagar í námi sem þá kallaðist Fræði og framkvæmd, nú Sviðshöfundabraut. Skömmu eftir að við hittumst spurði hann mig: „Ertu ekki örugglega lessa?“ Tyrfingur orðar hlutina umbúðarlaust en til að gæta sanngirni þá var ég í vesti með einstaklega ljótt brúnt bindi. Við urðum strax vinir.

Leikskáldið Tyrfing Tyrfingsson þarf varla að kynna fyrir Íslendingum. Stundum kallaður enfant terrible íslenska leikhússins en sjálfur talar hann um sig sem kynvilling og „mikla persónu“. Leikrit hans stuða áhorfendur en vekja þá líka til að íhuga og endurmeta lífið og lífsgildin, fá okkur til að hlæja og gráta (stundum gráta af hlátri). Tyrfingur skrifar um fólk á jaðrinum, fólk sem hefur ýmist hrakist þangað af eigin völdum eða annarra, en hann fyrirlítur það ekki, heldur rannsakar hvers vegna fór sem fór. Persónurnar eru breyskar, meingallaðar og oftar en ekki hinsegin. Áhorfendur heillast af þeim því þessar manneskjur heilla og segja á sína vísu dagsatt frá.

Fyrr í sumar hreppti Tyrfingur Íslensku sviðslistaverðlaunin – Grímuna fyrir besta leikrit leikársins, og það í annað sinn. Sjö ævintýri um skömm var tilnefnt til tólf verðlauna og vann sex þeirra. Sýningin var frumsýnd í Þjóðleikhúsinu 1. apríl síðastliðinn, vissulega viðeigandi dagsetning, gekk þar fyrir fullu húsi og fer aftur á svið í haust. Leikritið fjallar um ævintýri áfalla, mæjónes og aldraðar kanamellur sem geymast svo vel í vodka. Verkið markar glæsileg tímamót á ferli leikskálds sem starfað hefur óslitið í áratug, en alltaf skal hann vera kallaður „ungskáld“ þótt orðinn sé 35 ára gamall. Á þeim tímamótum er við hæfi að líta yfir farinn veg og rýna í leikrit hans.

Valter: (hægt) Bíddu, bíddu, bíddu, bíddu, bíddu, bíddu, bíddu – hold the phone! Smáratorg? Er það ekki staðurinn þar sem gamlir hommar koma til að deyja?

Ella: (hratt) Nei, það er Kanarí. Smáratorg er bara mjög smart restaurant. Hamborgari með kínakáli, franskar og Tab og … klaki. Svona 390 krónur.

Valter: Já. Ókei. Var gaman?

Ella: Valter, þetta var ótrúlegt.

- Bláskjár

Fyrsta leikrit Tyrfings í fullri lengd var Bláskjár, sviðsett í Borgarleikhúsinu árið 2014 í samstarfi við Óskabörn ógæfunnar, leikstjóri var Vignir Rafn Valþórsson. Leikritið gerist í kjallara í Kópavogi, bæjarfélagi sem kemur iðulega fyrir í leikritum hans enda sjálfur ættaður þaðan. Í kjallaranum kúldrast tvö systkini, Valter og Ella, lokuð inni árum saman af föður sínum sem andast í upphafi leiks. Yngsti sonurinn og óskabarnið Eiríkur snýr aftur til að skipuleggja jarðarförina og moka þessu þrotaða pari út úr húsinu. Það reynist þrautin þyngri. Tíminn virðist afstæður í leikritinu, persónur rifja upp gamla tíma, endurtaka sig í sífellu og segjast ætla að gera eitt og annað án þess að nokkuð gerist. Valter er í stöðugri leit að ástinni með hjálp internetsins en draumur hans um bátsferð með miðaldra og örlítið bústnum leigubílstjóra rætist ekki. Bláskjár var gefið út á bók eins og öll leikrit Tyrfings en þau hafa verið þýdd á fjölmörg tungumál, þar á meðal frönsku, ítölsku og pólsku. Hægt er að sjá leiklestur á Bláskjá á YouTube-síðu Borgarleikhússins sem var fluttur í beinni útsendingu á vormánuðum 2020. Leikritið var einnig flutt á frönsku á einni virtustu leiklistarhátíð í Evrópu í Avignon 2018.

Dóttirin: (grípur fram í) Ef ég mætti aðeins. Sko, með þessar sögur þínar. Og með svona karla eins og þig. Þið dáist að sögunum ykkar, þær eru svo snjallar og fyndnar og það er mjög fallegt. En við hin verðum eins og fangar sem hafa ekki framið neinn glæp. Við engjumst af tómleika og viðbjóði … og veistu hvað er verst? Ekki hversu óviðeigandi sögurnar eru alltaf og alls staðar, heldur að maður veit aldrei hversu langar þær verða. Er þetta skrýtla sem tekur eina mínútu? Eða liggur öll þín ævi til grundvallar, skilurðu mig? Hversu lengi þarf ég að hlusta á þig? Þú gerir hlé á lífi mínu.

- Auglýsing ársins

Í kjölfarið var Tyrfingur útnefndur Leikskáld Borgarleikhússins þar sem hann starfaði næstu misserin og sat auk þess í verkefnavalsnefnd leikhússins. Auglýsing ársins var afraksturinn og rataði á svið í leikstjórn Bergs Þórs Ingólfssonar árið 2016. Leikritið gerist á rykfallinni auglýsingastofu sem má muna fífil sinn fegri. Eitruð karlmennska, leikkona í klandri og smáar kleinur koma við sögu. Það má með sanni segja að Auglýsing ársins sé eitt umdeildasta verk Tyrfings enda gengu áhorfendur gjarnan út af sýningunni í fússi. Fólki misbauð til dæmis langar og undarlegar kynlífssenur Leikkonunnar og konu hennar, Maríu. En Tyrfingur sá við því og sjálfur Tennessee Williams leit við í leikritinu til að leggja blessun sína yfir herlegheitin. Hinseginleikinn ólgar nefnilega í öllum leikritum Tyrfings. Tilraunir með formið eru fasti í verkum hans en öll eru þau ólík þegar kemur að byggingu og framsetningu. Aftur á móti er textinn meitlaður og lifandi. Hann er krefjandi, bæði fyrir áhorfendur og leikara, enda fer ekki á milli mála að Tyrfingur skrifar fyrir leikara, hann skrifar fyrir leiksvið. Kristín Þóra Haraldsdóttir vann Grímuna fyrir frammistöðu sína í hlutverki Maríu, en bæði hún og Ólafía Hrönn Jónsdóttir sem lék Leikkonuna áttu síðar eftir að koma rækilega við sögu í sýningu á öðru verki leikskáldsins.

Lísa: En hvað með frúna?

Brúna: Við segjum Möggu ekkert frá því?

Lísa: Núnú, konan þín má ekki vita að þú ert að fara til besta læknisins í Mjóddinni. Þú ert að fela þetta. Þessi lessuklessa þarna, veistu það, Brúna, ég hef mínar efasemdir um þetta samband …

Brúna: (grípur fram í) Þú malar svona eins og karl í heitum potti …

- Kartöfluæturnar

Að lokinni dvöl á auglýsingastofunni, eftir að Leikkonan hefur kastað sér nokkrum sinnum ofan úr glerturninum lá leiðin aftur í Kópavog árið 2017, enda falla víst öll vötn í skítalækinn þar í bæ. Kartöfluæturnar dregur nafn sitt af málverkinu De Aardappeleters eftir Vincent van Gogh. Ólafur Egill Egilsson leikstýrði sýningunni sem fjallar um fjölskylduuppgjör og gömul leyndarmál. Eins og í flestum leikritum Tyrfings má finna hinsegin persónur í verkinu, en sagan hverfist ekki um kynhneigð þeirra heldur er hún eðlilegur hluti daglegs lífs. Brúna, leikin af Eddu Björgu Eyjólfsdóttur, er bara þessi venjulegi lesbíski strætóbílstjóri sem eyðir töluverðum tíma í Mjóddinni og á í vonlausum samskiptum við móður sína, sem Sigrún Edda Björnsdóttir gæddi lífi. Brúna er dæmigerður karakter úr ranni Tyrfings. Leikrit hans eru nefnilega rammpólitísk án þess að hafa hátt um það, hið persónulega er pólitískt án þess að vera leiðinlegt, án þess að skáldið freistist til að messa yfir leikhúsgestum.

Helgi Þór: Maður er samt alltaf barn innan um foreldra sína. Hann hefði átt að laga sambandið.

Katrín: Ég var svo feitt barn, hélt að þess vegna nennti hann mér ekki, en það var ekkert út af því …

Helgi Þór: Nei. Svona … herrar, eins og pabbi þinn. Maður heldur að þeir séu siðblindir eða eitthvað en þeir eru bara latir og tillitslausir. Ekkert illir. Þeir kannski ætla að kaupa gjöf á sumardaginn fyrsta en finnst verð á leikföngum svo fáránlega hátt. Þannig að þeir ákveða að smíða eitthvað en svo nenna þeir því ekki. Nenna ekki að finna einhverja spýtu. Svo með samviskubit þegar þeir eru þunnir.

- Helgi Þór rofnar

Eftir að búið var að leggja ofangreint heimilishald í rúst lá leið Tyrfings í líkbrennslu og bakarí í sama bæjarfélagi. Helgi Þór rofnar er grískur harmleikur með skandinavísku yfirbragði, leikstjóri sýningarinnar var Stefán Jónsson. Við sögu koma kjúklingur í örbylgjuofni, jarðarfarir, bakari sem harðneitar að afgreiða súrdeigskjaftæði ofan í freka stelpuskjátu og auðvitað Helgi Þór sjálfur sem á erfitt með að finna sinn stað í lífinu. Tyrfingur leitaði aftur í myndlistina að innblæstri en í þetta sinn voru það verk Egons Schiele sem lituðu textann. Persónur verksins eru hverdagslegar en umfjöllunarefnið er það ekki. Hér á ferðinni leikrit um líf og dauða, fyrirgefningu syndanna og eilíft líf. Getur manneskja storkað örlögunum eða er hún fyrirfram dæmd? Eru spádómar hinn heilagi sannleikur eða framköllum við óafvitandi það sem fyrir var spáð? Harmleikur hversdagsins og leiðindi daglegs amsturs hafa sjaldan verið epískari. Fyrir Helgi Þór rofnar hlaut Tyrfingur Grímuverðlaunin fyrir besta leikrit ársins og Bureau des Lectures sem er kynningarstofa franska þjóðleikhússins, Comédie-Française, valdi það á lista yfir eftirtektarverðustu leikrit ársins 2021.

Amma Malla: Akranes! Það eina Nes í þessum heimi sem skiptir einhverju máli er mæjónes.

- Sjö ævintýri um skömm

Sjö ævintýri um skömm er nýjasta leikrit Tyrfings, hans stærsta hingað til og það fyrsta af verkum hans sem frumsýnt er á stóru sviði. Reyndar er þetta líka í fyrsta sinn sem leikrit eftir hann ratar á fjalir Þjóðleikhússins. Stefán Jónsson heldur hér sem fyrr um leikstjórnartaumana og leikhópinn skipa sum af fremstu leikurum þjóðarinnar: Ilmur Kristjánsdóttir, Hilmir Snær Guðnason, Ólafía Hrönn Jónsdóttir, Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir, Kristín Þóra Haraldsdóttir, Eggert Þorleifsson og Kristbjörg Kjeld, sem auðvitað stelur senunni sem sú áleitna og raka kanamella Fanney. Í þetta sinn leitar Tyrfingur í minningasjóð fjölskyldu sinnar en föðuramma hans, amma Malla, birtist hér sem ein af aðalpersónunum. Eitt af mínum uppáhalds ævintýrum í sýningunni fyrir utan „Dauði heimilislæknisins úr skömm og aðkoma Ingu Briem konu hans að því máli öllu saman“ er ævintýrið „Bók um kúk“ sem gerist í brúðkaupi. Lögreglukonan Agla situr til borðs með kærustunni sinni, dýralöggunni og leikkonunni Hönnu, og foreldrum sínum. Á yfirborðinu virðist allt eðlilegt nema hvað Friðgeir, faðir Öglu, malar látlaust um væntanlega bók sína sem fjallar um ólíkar tegundir af dýrakúk, með myndum auðvitað. En undir niðri krauma átök sem birtast aðallega í gegnum móður Öglu, lögreglustjórann Eddu, leikin af Steinunni Ólínu. Atriðið hverfist um það sem er ekki sagt og hvernig hlutir eru sagðir – bardagasena þar sem vopnin eru orð og myndir á Instagram.

Roger: Theatre‘s so obsessed / With dramas so depressed / It‘s hard to sell a ticket on Broadway / Shows should be more pretty / Shows should be more witty / Shows should more more … / What‘s the word?

Leo: Gay?

Roger: Exactly!

- Hafðu það hinsegin / Keep It Gay

Á YouTube má finna myndbrot úr kvikmyndinni The Producers, söngleikinn sem Mel Brooks skrifaði upp úr sínu eigin kvikmyndahandriti. Myndbrotið heitir því ágæta nafni Keep It Gay – The Producers og núverandi tölur sýna að horft hefur verið 364.000 sinnum á myndskeiðið. Gróflega má ætla að við Tyrfingur séum sameiginlega ábyrg fyrir 50 þúsundum þeirra. Mín tilgáta er sú að þessi tiltekna sena leynist í nánast öllum leikritum Tyrfings. Smekkleysa, sviðslistahommar og Village People í bland við leiftrandi texta og hárbeittan húmor. Leikritin hans snúa upp á hvað það er að vera hinsegin, fagna fólkinu á jaðrinum og gagnrýna það í senn. Leikhús á nefnilega að vera skemmtilegt og hinsegin þótt það fjalli um alvarleg málefni, hvort sem um er að ræða innrás Hitlers í Pólland eða hversdagslegan fjölskylduharmleik í Kópavogi. Roger Elizabeth DeBris veit nefnilega nákvæmlega hvað hann syngur í laginu: „Keep it happy, keep it snappy, keep it gay!“, – og það gerir Tyrfingur líka!

Grein sem birtist í Hinseginblaðinu árið 2022. Höfundur: Sigríður Jónsdóttir.