Köttur á heitu blikkþaki

Tennesse Williams og Köttur á heitu blikkþaki

Tennessee Williams er af mörgum talinn einn af fjórum máttarstólpum bandarískrar leikritunar á tuttugustu öld – ásamt þeim Eugene O‘Neill, Arthur Miller og Edward Albee. Eftir hann liggja um 40 leikrit í fullri lengd og yfir 70 einþáttungar, auk tveggja skáldsagna og fjölda smásagna. Verk hans eru reglulega á verkefnaskrá leikhúsa um allan heim og mörg þeirra ódauðlegu hlutverka sem hann hefur skapað eru meðal stærstu áskorana sem leikarar takast á við. Leikrit hans einkennast oftar en ekki af heitum tilfinningum, bældum þrám og heimi sem virðist stöðugt á heljarþröm, hvort sem um er að ræða persónulegan eða samfélagslegan heim.

Tennessee Williams fæddist árið 1911 í Mississippi og ólst upp þar og í St. Louis í Missouri hjá drykkfelldum og ofbeldisfullum föður og brotinni móður, sem var föst í ofbeldissambandi. Williams fékk strax sem ungur maður áhuga á leikritun og á háskólaárum sínum á fjórða áratug síðustu aldar skrifaði hann tæpan tug einþáttunga sem sumir hverjir unnu til verðlauna í leikritunarsamkeppnum og voru settir upp af leikhópum í háskóla eða sjálfstæðum leikhúsum, m.a. í Chattanooga, Memphis, St. Louis og New York. Hann stundaði nám í blaðamennsku við Háskólann í Missouri og síðar við Washington háskóla í St. Louis, en lauk loks BA gráðu í ensku og leikritun frá Háskólanum í Iowa árið 1938. Fyrsta leikrit hans í fullri lengd, Candles to the Sun, var frumsýnt í St. Louis árið áður og árið 1939 vöktu einþáttungar hans undir yfirheitinu American Blues töluverða athygli. Það var þó ekki fyrr en með The Glass Menagerie (ísl. þýð. Glerdýrin) sem Tennessee Williams sló í gegn, en það var frumsýnt á Broadway árið 1945. Í kjölfarið fylgdu verk á borð við A Streetcar Named Desire, The Rose Tattoo, Orpheus Descending og Suddenly Last Summer, en öll þessi verk hafa verið einnig verið kvikmynduð.

Köttur á heitu blikkþaki, á frummálinu Cat on a Hot Tin Roof, var frumsýnt í Morosco-leikhúsinu á Broadway árið 1955 í leikstjórn Elia Kazan, en hann hafði áður leikstýrt bæði frumuppfærslunni og kvikmyndaútgáfunni af A Streetcar Named Desire. Það var einmitt í því verki sem Marlon Brando skaut upp á stjörnuhimininn í hlutverki Stanley Kowalski en hann lék Stanley bæði á sviði og á hvíta tjaldinu. Fyrir Kött á heitu blikkþaki hlaut Tennessee Williams Pulitzer-verðlaunin fyrir besta leikrit ársins, en hann hafði áður hreppt þau fyrir A Streetcar Named Desire. Með hlutverk þeirra Bricks og Maggie í frumuppfærslunni fóru þau Ben Gazzara, sem síðar varð einna helst þekktur fyrir leik í kvikmyndum John Cassavetes, og Barbara Bel Geddes, sem helst er minnst fyrir hlutverk sitt sem Miss Ellie Ewing í sjónvarpsþáttunum Dallas. Árið 1958 var verkið kvikmyndað með tveimur rísandi stjörnum í hlutverkum Bricks og Maggie – þeim Paul Newman og Elizabeth Taylor.

Evrópufrumsýning verksins fór fram á heldur ólíklegum stað, eða í Gautaborg aðeins hálfu ári eftir frumuppfærsluna á Broadway. Englendingar þurftu t.d. að bíða lengur eftir fyrstu uppfærslu verksins í London, en þegar að henni kom árið 1958 var ekki auðvelt að nálgast miða. Ritskoðun var þá enn við lýði í Bretlandi og vegna umfjöllunar um samkynhneigð í verkinu mátti ekki sýna það opinberlega. Til að komast framhjá því þurfti að breyta leikhúsinu Comedy Theatre í lokaðan klúbb og leikhúsgestir urðu að gerast meðlimir til að kaupa miða. Dæmi um ritskoðun verksins voru fleiri á þessum tíma og má meðal annars nefna að í kvikmyndinni með Elizabeth Taylor og Paul Newman var dregið allverulega úr vísunum í samkynhneigð, sem gerði það að verkum að Tennessee Williams var mjög ósáttur við myndina.

Segja má að eins konar ritskoðun hafi líka farið fram í frumuppfærslu verksins, en Elia Kazan hafði beitt öllu sínu afli til að fá Tennessee Williams til að endurskrifa ákveðna þætti verksins, sér í lagi í lokaþættinum þar sem Kazan vildi m.a. að Brick gengi í gegnum ákveðna umbreytingu. Williams vildi fyrir alla muni að Kazan myndi leikstýra verkinu, þannig að hann lét undan kröfum hans. Þegar verkið var hins vegar gefið út að lokinni frumsýningu, innihélt það bæði endinn sem Williams skrifaði upphaflega og þann sem sást á sviðinu á Broadway, ásamt útskýringum höfundar á kostum og göllum hins eldfima sambands höfundar og leikstjóra. Verkið kom aftur út 1975 með frekari breytingum höfundar og er það sú gerð sem liggur til grundvallar flestra uppsetninga verksins í dag, m.a. hér í Borgarleikhúsinu.

Nokkur verka Tennessee Williams hafa verið sýnd af atvinnuleikhúsum á Íslandi. Það fyrsta var Sumri hallar (e. Summer and Smoke) í Þjóðleikhúsinu 1953, en Glerdýrin hafa verið sett upp þrisvar – hjá LR 1958, LA 1975 og Fátæka leikhúsinu í Þjóðleikhúskjallaranum 2012 – og Sporvagninn Girnd sömuleiðis – í Þjóðleikhúsinu 1975 og 2015 og hjá LA 1995. Köttur á heitu blikkþaki hefur hins vegar aðeins einu sinni verið sett upp af íslensku atvinnuleikhúsi – í Þjóðleikhúsinu árið 1997 í þýðingu Birgis Sigurðssonar og leikstjórn Hallmars Sigurðssonar. Þá léku Margrét Vilhjálmsdóttir og Baltasar Kormákur þau Maggie og Brick, Erlingur Gíslason og Helga Bachmann léku Stóra pabba og Stóru mömmu, og Valdimar Örn Flygenring og Halldóra Björnsdóttir þau Gooper og Mae. Erlendis er þetta hins vegar vinsælasta verk Williams, ásamt Glerdýrunum og Sporvagninum Girnd og margir þekktir leikarar hafa tekist á við þessi bitastæðu hlutverk svo sem Brendan Fraser, Tommy Lee Jones og Kingsley Ben-Adir sem allir hafa leikið Brick, Kathleen Turner, Jessica Lange, Scarlett Johansson og Sienna Miller sem hafa farið með hlutverk Maggie á meðan Stóri pabbi hefur verið leikinn af leikurum á borð við Rip Torn, Charles Durning og James Earl Jones.

Köttur á heitu blikkþaki er eitt þeirra verka Tennessee Williams þar sem sagt er að hann hafi leitað í eigin ævi og uppvöxt eftir efnivið. Í Glerdýrunum má sjá fyrirmyndir mæðgnanna Amöndu og Láru Wingfield í móður og systur höfundar, en í Ketti á heitu blikkþaki má vafalaust benda á ofbeldisfullan föður Williams sem fyrirmynd að Stóra pabba og brotið fjölskyldulíf æsku hans og fíkn bæði föður hans og hans eigin hefur haft sín áhrif á ritun verksins. En það má ekki síst sjá ævisöguleg áhrif í verkinu í umfjöllun um samkynhneigð og þeirri staðreynd að Tennessee Williams var sjálfur samkynhneigður. Árið 1947 kynntist hann leikaranum Frank Merlo og áttu þeir í ástarsambandi næstu 14 árin og bjuggu m.a. saman þann tíma sem Williams skrifaði Kött á heitu blikkþaki. Þó samband þeirra hafi í raun aldrei verið sérstakt leyndarmál, ræddi Tennessee ekki opinberlega um samkynhneigð sína fyrr en 1970 þegar hann kom út í spjallþætti hjá sjónvarpsmanninum David Frost.

Tæpum sjötíu árum eftir frumsýningu Kattar á heitu blikkþaki hefur heimurinn tekið umtalsverðum breytingum og nú er til að mynda sjálfsagt að leika lokaþátt leikritsins eins og Tennessee Williams skrifaði hann, í öllu falli á Íslandi. En þótt heimurinn hafi breyst hafa vinsældir Williams ekki dalað og verk hans, sem eru að mörgu leyti skrifuð inn í aðstæður og umverfi sem eru kirfilega staðsett í tíma og rúmi fjarri okkur, eiga ekki síður erindi í dag. Persónur Williams, breyskar, brotnar og heillandi í ófullkomleika sínum tala enn til áhorfenda.

Magnús Þór Þorbergsson tók saman.