Al­þjóð­legi leik­list­ar­dag­ur­inn 27.03.2024

Einnig hafa alþjóðlegu samtökin International Theatre Institute fengið leikskáldið og nóbelsverðlaunahafann Jon Fosse til að skrifa ávarp í tilefni dagsins, sem hér neðar birtist í þýðingu Hafliða Arngrímsson, leiklistarfræðings og fyrrverandi leiklistarráðunauts Borgarleikhússins.

Þegar ljósin kvikna - Ávarp á Alþjóðlega leiklistardeginum 27. mars 2024 eftir Grétu Kristínu Ómarsdóttur, leikstjóra, Íslandi.

Í lokin kvikna ljósin aftur og þá eru þau öll þarna. Meira að segja ef þau voru grátandi síðast þegar við sáum þau, eða ef einhver stakk einhvern með heimskulegum hníf eða eitthvað. Þarna eru þau aftur. Búin að þvo sér og haldast í hendur og hlægja. Kollegarnir, sem eru núna vinir aftur, sem hneigja sig í lokin þegar ljósin kvikna.

Stertabenda. 2016. Marius von Mayenburg og leikhópurinn Stertabenda

Ég á stundum erfitt með að trúa á leikhúsið, þetta þversagnakennda samskiptaform þar sem staður er stund. Þennan óarðbæra fagvettvang þar sem má hugsa hið óhugsandi en úrræðin anna aldrei öllum hugmyndunum. Ég á stundum erfitt með að trúa á þessa sleipu list sem framleiðir merkingu með röð blekkinga. Ég á stundum erfitt með að trúa á leikhúsið og getu þess til að gera nokkuð, hreyfa eða segja nokkuð sem skiptir máli fyrir klofin samfélög í brennandi heimi.

En leikhúsið strengir mig sífellt upp á milli ósamrýmanlegra forsenda þar sem fleira en eitt fær að vera satt á sama tíma, og líka þetta: Leikhúsið er tilgangslaust. Leikhúsið getur bjargað heiminum.

Leikhús bjargaði lífi mínu. Það var niðurstaða sem ég komst að eftir tveggja ára rannsóknarferli í meistaranámi í leikstjórn við Listaháskólann í Helsinki. Sem barn var ég svo lánsöm að finna leiklist og sögur sem athvarf frá óvinveittu umhverfi og flóknum sársauka. Ég hefði allt eins getað ratað í önnur efni og meira eyðileggjandi, en fyrir einhverja lifandis lukku þá fékk amma mín þá flugu í höfuðið að bjóða mér, tveggja ára gamalli, á Dýrin í Hálsaskógi í Þjóðleikhúsinu. Þar fangaði leikhúsið mig, löngu áður en aðrar flóttaleiðir opnuðu gin sitt. Því stend ég sjálf í þeirri þversögn að vera þar sem ég ætti alls ekki að vera. Ég ætti hvorki að vera starfandi leikstjóri, dramatúrg né dósent í sviðslistum við listaháskóla. Ég kem af efnalitlu alþýðufólki og ólst upp á afskekktum stöðum úti á landi þar sem fótbolti og gagnkynhneigð voru einu viðurkenndu farvegirnir til þess að vera ígildi manneskju. Ég átti hvorki fyrirmyndir né sjálfsagt erindi eða ástæðu til þess að daga uppi í sviðslistum og gera leiklist að mínu ævistarfi. En það var einmitt fyrirmyndaskorturinn sem krafði mig alla tíð um eigið fordæmisgildi, og það er erindisleysið sem krefur mig sífellt um erindi mitt og ástæðu: Titrandi barnatrúin á mátt leikhússins sem leyfði mér að finna og verða til þó ótrúlegt væri með öllu.

Það skiptir máli hvaða mál við notum til að hugsa málið; það skiptir máli hvaða sögur við segjum til að segja söguna; það skiptir máli hvaða hnútar hnýta hnúta, hvaða hugsanir hugsa hugsanir, hvaða lýsingar lýsa lýsingum, hvaða tengsl tengja tengls. Það skiptir máli hvaða sögur verða að heimum; hvaða heimar verða að sögum.

Donna J. Haraway. Staying With the Trouble. 2016: 12

Ekkert okkar á að vera hérna, en við eigum öll heima hérna. Ekkert okkar á sjálfkrafa tilkall til þess að framleiða endanlega merkingu hlutanna, það umboð er ekki hægt að erfa, kaupa eða eigna sér með vísan í einhverskonar hlutlausa, algilda snilligáfu. En við eigum öll sögur og heima innra með okkur sem hafa margslungið erindi og við þurfum öll á hvoru öðru að halda til þess að gefa sögum okkar merkingu og skapa heiminn sem við viljum búa í. Merking er ekki tæmandi auðlind, það er kannski loforð leikhússins sem ég keppist við að trúa á – þessa fallvalta vígis samkomunnar, þar sem samkennd fær að vera jafnt meðalið og markmiðið, ef við erum bara nógu hugrökk til þess að trúa því.

Leikhúsið fær stöðuga endurnýjun lífdaga. Augnablikið kemur alltaf aftur og við fáum sífellt annað tækifæri til þess að velja upp á nýtt og taka nýjar ákvarðanir. Hver einasti sviðslistaviðburður – óháð tegund, inntaki og efnistökum – er samansettur af röð ákvarðana. Frá upphafi til enda er ekkert í leikhúsinu nema ákvarðanir og val. Og hvað vel ég? Vel ég sögur og aðferðir sem ég veit að útiloka, minnka og afmennska? Hverju vel ég að trúa og hverju bið ég þig að trúa?

Máttur leikhússins er háður vilja okkar og getu til þess að trúa. Í leikhúsi getum við flogið og flakkað milli vídda, sigrað dreka og sungið börn aftur til lífsins. Við krefjumst þess af kollegum okkar í leikhúsinu að þeir trúi og við bjóðum áhorfendum okkar að trúa. Getum við þá ekki sjálf trúað? Getum við trúað því að Hedda Gabler sé brún, að álfakóngurinn sé fatlaður eða að Lilli klifurmús sé hinsegin? Getum við trúað því að leikhúsið breyti heiminum?

Í lokin kvikna ljósin og þarna eru þau aftur. Kannski hefur ekkert gerst og ekkert hreyfst í heiminum nema lítið rykkorn á kápu áhorfanda á þriðja bekk.

En kannski stendur einhver upp og hrópar „bravo!“
– sem ég reyni að muna að þýðir hugrekki.

Og kannski er allt breytt innra með einu barni, sem hugsar nú eitthvað sem áður var óhugsandi og trúir á eitthvað sem áður var ómögulegt. Kannski hefur myndast pláss þar sem áður var ekkert, kannski er merking orðin til sem engin áður merkti og kannski er heimurinn orðinn örlítið betri, nú þegar ljósin kvikna, þegar þau hneigja sig og setja hjartað fyrir ofan heilann.

*

Gréta Kristín Ómarsdóttir, leikstjóri og dramatúrg er með B.A gráðu frá sviðshöfundabraut Listaháskóla Íslands og MA gráðu í leikstjórn frá Listaháskólanum í Helsinki. Áður stundaði hún nám í bókmenntafræði og kynjafræði við Háskóla Íslands. Gréta starfar, ásamt leikstjórn, starfað sem aðjúnkt og fagstjóri sviðshöfundanáms við Listaháskóla Íslands. Hún hefur verið mikilvirkur listamaður í íslensku sviðlistalífi um árabil.

List er friður - Ávarp á Alþjóðlega leiklistardeginum 27. mars 2024 eftir Jon Fosse, leikskáld, Noregi.

International Theatre Institute ITI
World Organization for the Performing Arts

Sérhver manneskja er einstök og samt eins og hver önnur manneskja. Ásýnd okkar, – ytra útlit er ólíkt öllum öðrum, auðvitað, og það er allt gott og blessað. En það er líka eitthvað innra með hverju og einu okkar sem tilheyrir eingöngu þessari einu ákveðnu manneskju. Við gætum kallað þetta sál, eða anda, – eða við þurfum ekki nauðsynlega að gefa því nafn, bara leyfa því að vera sem það er.

En þó að við séum öll ólík, þá erum við líka eins. Fólk frá öllum heimshornum er í grundvallaratriðum alveg eins, sama hvaða tungumál það talar, hvaða húðlit það hefur, hvaða hárlit það hefur.

Þetta kann að vera þversögn, að við séum öll eins en samt frábrugðin hvert öðru. Og kannski er manneskjan í eðli sínu þversagnakennd, í togstreitu líkama og sálar – milli þess sem er rækilega bundið hinu efnislega og þess sem er handan efnislegra tengsla og takmarkana.

En listin, góð list, tekst á sinn undursamlega hátt að sameina hið sértæka og hið algilda. Hún gerir okkur kleift að skilja það sem er öðruvísi – maður gæti líka sagt framandi – sem væri það almennt. Þannig ryður listin úr vegi öllum mörkum tungumála, landa og heimshluta. Hún sameinar ekki bara einstæða eiginleika hvers og eins, heldur einnig,- í öðrum skilningi, það sem mótar og skilgreinir hópa fólks, til dæmis þjóðir.

Listin gerir þetta ekki með því að fletja út fjölbreytileikann og gera allt eins, heldur þvert á móti með því að sýna okkur hvað er ólíkt, hvað er frábrugðið eða framandi. Öll góð list inniheldur einmitt það: Það sem er frábrugðið, eitthvað sem við getum ekki fyllilega skilið en skiljum samt á vissan hátt. Hún felur í sér töfrandi leyndardóm, ef svo má að orði komast. Eitthvað sem heillar okkur og ýtir okkur þannig út fyrir takmörk okkar og skapar með því eitthvað óviðjafnanlegt og stórfenglegt sem hlýtur að vera innsti eðliskjarni allra lista og markmið.

Ég get ekki ímyndað mér betri leið til að sameina andstæður. Listin er einmitt andstæðan við ofbeldisfull átök í heiminum sem við sjáum allt of oft þróast í þá eyðileggjandi freistingu að tortíma öllu framandi, öllu einstöku og öðruvísi, oft með því að beita mannfjandsamlegustu tækniuppfinningum sem við höfum umráð yfir. Það eru hryðjuverk. Það eru stríð. Vegna þess að fólk hefur einnig sínar dýrslegu hliðar knúnar af eðlishvötinni að líta á hið ókunna og framandi sem ógn við eigin tilvist en ekki heillandi ráðgátu. Og þannig hverfur allt sérstakt, vegna þess að við lítum á það sem ógn sem þarf að uppræta. Það sem utan frá séð virðist frábrugðið og framandi, til dæmis hvað varðar ólík trúarbrögð eða pólitíska hugmyndafræði það verður að yfirbuga og eyða.

Stríð er bardagi við það sem býr djúpt innra með okkur öllum, hið einstaka. Og það er einnig bardagi gegn listinni, gegn innsta kjarna hennar.

Ég hef kosið að tala hér um list almennt, ekki um leiklist sérstaklega, en það er vegna þess, eins og ég hef sagt, að öll góð list, innst inni, snýst um það sama: Að taka hið einstaka, hið algerlega sértæka, og gera það altækt eða almennt. Listin sameinar hið sértæka hinu algilda með listrænni tjáningu. Hún útrýmir ekki sérstöðunni heldur leggur áherslu á hana, lætur það sem er frábrugðið og framandi skína skýrt í gegn.

Stríð og list eru andstæður, rétt eins og stríð og friður eru andstæður, – svo einfalt er það. List er friður.

*

Um Jon Fosse

Jon Fosse, fæddur árið 1959, er þekktasta núlifandi leikskáld Noregs. Hann er ekki einungis þekktur fyrir leikrit sín heldur einnig skáldsögur ljóð, ritgerðir, barnabækur og þýðingar. Árið 2023 hlaut hann Nóbelsverðlaunin í bókmenntum fyrir nýstárleg leikrit og skáldsögur.

Verk Fosse hafa verið þýdd á yfir fimmtíu tungumál, einkum leikritin sem hafa verið sýnd á þúsundum leiksviða um heim allan.

Fyrirmyndir hans í leikritun segir hann vera þá Samuel Beckett og Thomas Bernhard. Knappur stíll og sterk tjáning mannlegra tilfinninga.

Verk Jons Fosse eru könnun á kjarna mannlegs ástands ef svo má að orði komast. Hann fjallar um óvissu, kvíða, ást og missi. Með einstökum ritstíl og nákvæmri könnun á hverstagslegum aðstæðum hefur hann fest sig í sessi sem eitt helsta leikskáld samtímans.

Hér á landi hafa nokkur leikrita hans verið flutt. Meðal annarra Nafnið og Nóttin syngur söngva sína sem voru flutt í Útvarpsleikhúsinu. Sumardagur var sviðsett í Þjóðleikhúsinu og leikflokkurinn Sómi þjóðar sviðsetti leikritið Ég er vindurinn.

Hafliði Arngrímsson íslenskaði ávarpið og tók saman ágrip um Jon Fosse.